sahi bütün bu olan bitenlerde kimdeydi kusur? kimdi bütün bu büyük yıkımın müsebbibi? ne zaman değişmişti tarihin akışı? nerede hata yapılmıştı? saltanat rejimi kötü olduğu için mi kaybetmiştik? kaybettiğimiz için mi saltanat rejimi kötü olmuştu? yeni devre ayak uyduramamaktan söz ediyordu herkes. ne zaman başlamıştı bu yeni devre ayak uyduramama meselesi? fatih sultan mehmed'in zamansız ölümüyle mi? birbiriyle kavgaya tutuşan iki şehzadesinden cem sultan'ın değil de, 2. beyazid'in galip çıkmasıyla mı? yoksa yavuz sultan selim'in halife olması mahva sürüklemişti bizi? kanuni mi yapmıştı, şehzade mustafa'yı katlederek?belkide bir saray entrikası neticesinde yeniçerilerin genç osman'ı ahlaksızca ve hunharca katletmesiyle başlamıştı bu felaket. lale devri'de saray hazinesi har vurup, harman savrulduğu için mi fakirleşmiştik? ya da zaten en başından beri aksak bir iktisadi yapıyla mı idare ediliyorduk? nerede kaptırdık batıdaki üstünlüğü? yoksa batılı devletlere hiç özenmemeli miydik? 2. mahmud mu soktu bizi bu hatalı yola? bir ihanet vesikası mıydı tanzimat fermanı? abdülaziz haklı mıydı? bize göre değil miydi meşrutiyet? iyi ama bugün medeniyetin öncülüğünü yapan ülkelerin hepsi bu yolu seçmemiş miydi? bu yolu seçmeyen ülkelerin hepsi bizim gibi fakirlikten ve cehalletten kırılmıyordu?