Durum karmaşık ve hiçbir açıklama tatmin edici bir sonuç veremez. Bununla birlikte komunist dünyanın önce gerileyişi ve ardından çöküşünün bu evrimde büyük bir rolü olduğu apaçık. Oysa Marksizm'in gezegenin tamamı üzerinde Tanrı düşüncesinin silineceği yeni tip bir toplum kurmayı vaat edeli yüzyıldan fazla oluyor; bu projenin gerek ekonomik ve politik, gerekse ahlaki ve entellektüel planda başarısızlığa uğraması, tarihin çöplüğüne atmak istediği inançların yeniden saygınlık kazanması sonucunu getirdi. Din manevi bir sığınak, bir kimlik sığınağı olarak, Polonya'dan Afganistan'a komünizmle mücadele eden herkes için açık bir birleşme noktası haline geldi. Böylece Marx ve Lenin'in bozgunu da dinlerin intikamı, en azından kapitalizmin, liberalizmin ya da Batı'nın zaferi olarak göründü.
Ama XX. Yüzyıl'ın son çeyreği boyunca din olgusunun yükselişinde belirleyici rol oynayan sadece bu etmen değildir. Komünist dünyadaki nihai kriz, entellektüel ve politik tartışmalarda hala ağırlığını koruyorsa ve korumaya devam edecekse de, bazılarının basit bir şekilde kriz deyip geçtiği, Batı'yı etkileyen krizden başlamak üzere başka etmenlerin de aynı şekilde dikkate alınmaması halinde pek çok gerçek anlaşılmaz olarak kalacaktır.